طرحواره درمانی چیست
طرحوارهدرمانی (Schema Therapy) یک نوع روان‌درمانی عمیق و ترکیبیه که توسط دکتر جفری یانگ طراحی شده و مخصوص افرادیه که مشکلات بلندمدت در روابط، عزت نفس، احساسات شدید یا اختلالات شخصیت دارن.
همه ما در طول زندگی‌مان باورهایی داریم که روی رفتار، احساس و تصمیمات‌مان تأثیر می‌گذارند. برخی از این باورها سالم‌اند و به رشد ما کمک می‌کنند. اما برخی دیگر، ما را در چرخه‌ای از تکرارهای اشتباه، روابط سمی و احساس بی‌ارزشی گرفتار می‌کنند. طرحواره درمانی باورهای ریشه‌دار و ناسالمی که از کودکی شکل گرفته (همون طرحوارهها)، شناسایی، بررسی و اصلاح کنه.
طرحواره چیست
طرحواره یعنی باورهای ریشهای و تکرارشونده‌ای که از کودکی در ذهن ما شکل گرفته‌اند و در بزرگسالی باعث تکرار احساسات و رفتارهای ناسالم می‌شوند.
طرحواره (Schema) در روانشناسی شناختی، به الگوهای ذهنی و باورهای عمیق و بنیادینی گفته می‌شود که ما دربارهٔ خود، دیگران و جهان داریم. طرحوارهها باورهای عمیق، ریشه‌دار و ناهشیاری هستند که معمولاً در کودکی یا نوجوانی شکل می‌گیرند و در بزرگسالی رفتار، افکار و احساسات ما را هدایت می‌کنند.
مثلاً اگر کودکی بارها طرد شده باشد، ممکن است طرحواره رهاشدگی در ذهنش شکل بگیرد و در بزرگسالی به هر نوع بی‌توجهی، واکنش شدید نشان دهد یا در روابط ناسالم بماند.
مثالی از طرحواره درمانی
- تو کودکی چیزی از دنیا یاد می‌گیری (مثلاً اینکه “دوست‌داشتنی نیستی”) و این باور باهات می‌مونه. حالا در بزرگسالی ناخودآگاه جذب آدمهایی می‌شی که همین حس رو بهت بدن تا تایید بشه که بله، تو واقعاً دوست‌داشتنی نیستی!
طرحوارهدرمانی میاد این چرخه‌ها رو می‌شکونه. - یک دختر با طرحواره “بی‌ارزشی” ممکنه جذب کسی بشه که تحقیرش می‌کنه.
چرا؟ چون ضمیر ناخودآگاهش می‌خواد ثابت کنه که ارزشمنده کسی که طرحواره رهاشدگی داره، مدام نگران از دست دادن عشقه
کسی که طرحواره بی‌اعتمادی داره، همیشه فکر می‌کنه طرف مقابلش دروغه یا خیانتکاره
کسی که طرحواره اطاعت داره، مرز نداره و مدام قربانی می‌شه
طرحواره درمانی مناسب چه کسانی است؟
- مدام وارد رابطه‌های سمی می‌شوید
- درگیر احساساتی مثل شرم، بی‌ارزشی، ترس از تنهایی یا خشم هستید
- احساس می‌کنید که کودک درونتان زخمی‌ست
- از اختلالات شخصیتی مثل مرزی، وابسته یا اجتنابی رنج می‌برید
احتمالاً درمان طرحواره‌ای بهترین انتخاب برایتان است.
انواع طرحواره چیست
یانگ ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه (Early Maladaptive Schemas) را معرفی کرده که در ۵ حوزه اصلی تقسیم می‌شوند:
- طرحواره رهاشدگی / بی‌ثباتی
- طرحواره بی‌اعتمادی / بدرفتاری
- طرحواره محرومیت هیجانی
- طرحواره نقص / شرم
- طرحواره انزوای اجتماعی / بیگانگی
- طرحواره وابستگی / بی‌کفایتی
- طرحواره آسیب‌پذیری نسبت به ضرر یا بیماری
- طرحواره خودتحول‌نایافتگی / درهم‌تنیدگی
- طرحواره شکست
- طرحواره استحقاق / بزرگ‌منشی
- طرحواره خودکنترلی / خودانضباطی ناکافی
- طرحواره ایثار
- طرحواره تأییدطلبی / پذیرش‌طلبی
- طرحواره منفی‌گرایی / بدبینی
- طرحواره بازداری هیجانی
- طرحواره معیارهای سخت‌گیرانه / کمال‌گرایی
- طرحواره تنبیه‌گری
- طرحواره اطاعت
طرحواره های حوزه قطع ارتباط و طرد
افراد در این حوزه، احساس می‌کنند که نمی‌توانند به دیگران تکیه کنند یا به شکل پایدار دوست‌داشتنی باشند.
| طرحواره | توضیح کوتاه |
|---|---|
| رهاشدگی / بی‌ثباتی | ترس از ترک شدن توسط نزدیکان |
| بی‌اعتمادی / بدرفتاری | انتظار آزار دیدن یا فریب خوردن |
| محرومیت هیجانی | احساس بی‌مهری و نبود حمایت عاطفی |
| نقص / شرم | حس اینکه «من ایراد دارم» یا دوست‌داشتنی نیستم |
| انزوای اجتماعی / بیگانگی | احساس متفاوت بودن یا نپذیرفته شدن |
طرحواره های خودگردانی و عملکرد مختل
| نام طرحواره | توضیح کوتاه |
|---|---|
| وابستگی / بی‌کفایتی | نیاز شدید به کمک دیگران |
| آسیب‌پذیری نسبت به ضرر یا بیماری | ترس دائمی از اتفاقات ناگوار |
| خودتحول‌نایافتگی / درهم‌تنیدگی | نبود هویت مستقل از دیگران |
| شکست | باور به ناتوانی در موفقیت یا رقابت |
طرحواره های محدودیت‌های ناکافی
اینجا فرد حد و مرزهای سالمی در رفتار، خواسته‌ها یا احترام به دیگران ندارد.
| نام طرحواره | توضیح کوتاه |
|---|---|
| استحقاق / بزرگ‌منشی | احساس «من برترم، قانون برای من نیست» |
| خودکنترلی / خودانضباطی ناکافی | ناتوانی در تحمل سختی‌ها یا تأخیر در پاداش |
طرحواره های دیگر‌مداری
رد نیازهای دیگران را به بهای نادیده گرفتن خود، مقدم می‌داند.
- ایثار افراطی
– نیازهای دیگران همیشه مهم‌تر از من است. - تأییدطلبی/جلب پذیرش
– باید همیشه تأیید و تحسین دیگران را جلب کنم.
طرحواره های گوش‌به‌فرمانی افراطی و معیارهای سخت‌گیرانه
| نام طرحواره | توضیح کوتاه |
|---|---|
| منفی‌گرایی / بدبینی | تمرکز افراطی بر تهدیدها، اشتباهات، شکست‌ها |
| بازداری هیجانی | سرکوب احساسات برای پذیرش اجتماعی یا جلوگیری از تنبیه |
| معیارهای سخت‌گیرانه / کمال‌گرایی | تلاش برای بی‌نقص بودن و موفقیت شدید |
| تنبیه‌گری | تمایل به مجازات خود یا دیگران برای اشتباهات |
| اطاعت | تسلیم شدن افراطی به خواسته‌های دیگران برای جلوگیری از تعارض |
تله‌های طرحواره‌ای
مزایای طرحوارهدرمانی
- آگاهی عمیق از خود
- ترمیم زخم‌های کودکی
- خروج از رابطه‌های تکراری و سمی
- بهبود روابط خانوادگی، زناشویی یا عاطفی
- عزت نفس واقعی
- آرامش روانی و درونی
تکنیک‌های کاربردی طرحوارهدرمانی
در درمان طرحواره‌ای، از روش‌های متنوعی استفاده می‌شود:
- تصویرسازی ذهنی: بازسازی صحنه‌های آسیب‌زننده دوران کودکی
- گفت‌وگوی خیالی: صحبت با پدر، مادر، کودک درون یا خود بالغ
- بازپرداخت شناختی: شناسایی باورهای غلط و جایگزینی آن‌ها با باورهای سالم
- تمرین رفتار جدید: انجام رفتارهایی که برخلاف الگوهای ناسالم گذشته هستند
- مراقبت از خود بالغ: آموزش راه‌های حمایت از کودک درون توسط خود فرد
کودک درون؛ قلب طرحوارهدرمانی
در طرحوارهدرمانی، کودک درون نقش اصلی را دارد. کودک درون بخش آسیب‌پذیر و احساسی وجود ماست که از تجربه‌های سخت گذشته، زخم برداشته است.
درمانگر کمک می‌کند تا با این کودک ارتباط بگیرید، او را درک کرده و نیازهای برآورده‌نشده‌اش را جبران کنید.
